Frå pissoar til parade – Trondheims skeive historie

Frå scena på Trondheim torg rungar fleirstemte toner av Diana Ross’ «I’m coming out» og i folkemengda glitrar sola i unge og gamle andlet. Det fargerike koret til Fri Trøndelag, Kor Hen, har fått æra av å opptre på årets pridemarkering. Yttst i korrekkja står ei smilande dame i ein fargesprakande strikkegenser og syng som om ho skulle stått fremst i midten.

Når Kor Hen har fått applausen sin og prideprogrammet rullar vidare, får me endeleg høve til å prate med koristen som sjarmerte oss mest.

– Songen «I’m coming out» har vore veldig verkeleg for meg, seier Rie Wester.

Det å komme ut seint i livet har ikkje berre vore lett.

– Eg hadde mann og to barn, og så oppdaga eg plutseleg at det var ikkje noko for meg, så mens ungane var små, vart eg skild og gjekk over til å leve eit anna liv, fortel ho.

Som ung var ho ivrig student, aktivt samfundetmedlem og skaphomofil.

– På 80-tallet hadde me ein kvinneklubb her i Trondheim. I helgene gjekk me på eit lite lokale i Dronningens gate kor eg traff min første kjærast, ei dame frå USA. Me er fortsatt vener. Det var ikkje akkurat eit ope skeivt miljø og me kjente stort sett ikkje kvarandre, men det gjekk bra.

NYSGJERRIG? Hvorfor er det pride i september?

Gaysir og kaffivitjing

Odd Ivar Hammer har i masteroppgåva si frå 2018 undersøkt det skeive miljøet i Trondheim på 60- og 70-talet. Han treffer oss i kantina på Dragvoll, ein plass han ikkje har vore på fleire år. No for tida jobbar han nemleg som lærar, men han fortel gjerne om masterskrivinga si.

– Eg måtte basere meg på munnlege kjelder i masteren fordi mykje av det andre kjeldematerialet var til dømes berre kvitteringar på kjøp av askebeger og grammofonplater frå organisasjonar som Det Norske Forbund av 1948 (DNF-48), forklararm han.

Paragraf 213 i straffelova omhandla berre forbod mot seksuell omgang mellom menn. Korleis går ein fram for å finne menn frå det skeive miljøet i Trondheim for så mange år sidan? For Hammer var det éi løysing som viste seg å vere effektiv.

– Nei, eg laga meg profil på Gaysir, då, seier han og ler.

Er det sant?

– Ja, eg laga ein profil og skreiv inn noko slikt som «Hei, eg skriv om homomiljøet i Trondheim. Er det nokon som har informasjon til meg?», forklarar han.

På datingnettsida Gaysir fekk han mykje napp og han fortel at han nærmast inviterte seg sjølv heim til dei som var interessert i å fortelje om miljøet på den tida.

– Chatten var stappfull, av mykje anna rart òg, seier han og ser litt forlegen ut.

LES OGSÅ: Ettertanke til den skeive kunstens språk

Ein augneblink på pissoaret

Før fjerninga av den såkalla «homoparagrafen» i 1972 var miljøet kjeldene til Hammer skildrar meir skjult.

– På overflata verka det nok ganske usett. Mange traff kvarandre i Fjordgata, nede på Ravnkloa. Der hadde dei «cruising»- området sitt, forklarar han.

«Cruising» er eit slangomgrep som inneber å vanke i det offentlege på leit etter ein seksuell partner.

– Der gjekk dei att og fram og skulle oppnå den rette augekontakten. Så hoppa dei inn ved pissoaret på Ravnkloa eller inn mellom bryggjene.

– Korleis kunne ein avgjere om nokon var interessert?

– Det er jo ein slags skjult kunnskap, ein intuisjon, kan ein seie. Dei veit vel at det er noko ved eit anna menneske utan at det er sagt, forklarar han.

Brannsikkerheit og fallskjermfest

I 1970 leide DNF ein kjeller i Kjøpmannsgata under dekknamnet Organisasjonen for By og Bygd. Dei kunne altså ikkje vere opne om kven dei var.

– Etter ein kort periode vart dei kasta ut, fordi vaktmesteren dukka opp ein kveld og skjøna kva dei dreiv på med. Forklaringa skulle vere av brannsikkerheitsårsaker. Neste dag vart kontrakten avslutta og dei fekk ikkje komme attende, seier Johansen.

Mennene som hadde vore på cruising i Fjordgata kom i snakk med kvarandre og danna seg eit hemmeleg miljø, men då for meir festlege samakomstar, forklarar Hammer.

– Éin av informantane mine fortalde om at han vart invitert heim til ein mann han møtte ved Ravnkloa ein laurdag. Slik oppstod mykje av det skeive miljøet i trondheim; dei byrja å treffast heime hjå denne mannen til fest på laurdagar, seier han.

Festane fann stad i bygninga som no er den lågaste brygga ved Sabrura på Bakklandet, kalla Elvekroa, i fleire år.

– Etter ei stund flytta denne mannen som holdt festane til hjørnet på Nordre gate. Han jobba der det er eit glasmagasin i underetasjen. Der var han dagleg leiar. Heile overetasjen var mannens bustad, og der var det fest kvar laurdag, forklarar Hammer.

Det var ikkje slik at ein berre kunne spasere inn på desse festane.

– Gjestane måtte gå inn i bakgarden og fekk nykel i fallskjerm. Sjølvsagt måtte du òg kjenne nokon inne på festen, då dei ikkje slapp inn kven som helst. Det kunne bli eit styr om politiet kom.

LES OGSÅ: Lommeboken skal ikke avgjøre din mentale helse

Offentleg felleskap på Sjømannshotellet

Det skeive miljøet i Trondheim var ikkje berre skjult verksemd. Organisasjonen me i dag kjenner som foreininga for kjønns - og seksualitetsmangfald (Fri), vaks fram på eit møte i København, kor ein delegat frå Trondheim tok initiativet med seg heim.

– Dei kalla seg det Trondheimske forbund av 1948 og vart etter kvart det Norske forbund av 1948 (DNF -48), forklarar førsteamanuenisis Daniel Johansen ved Institutt for arkeologi og teknologi på NTNU.

Johansen har vore leiar for Fri Trøndelag, i den tida det vart kalla Landsforeningen for lesbiske og homofile (LHH), og var med å arrangere Pride den gongen det heitte «homodagene». Han har eit openbert engasjement for Trondheim si skeive historie og forklarar vidare at DNF 48 heilt i starten leigde lokale på Sjømannshotellet.

– Dei heldt det ikkje hemmeleg kven dei var, og likevel fekk dei lov til å leige. Men det var nok mange som var redde for å seie i resepsjonen at dei skulle opp til «DNF -en».

Organisasjonen fall frå kvarandre etter kvart som medlemma flytta til større byar og melde seg ut. Det kom ingen ny organisasjon til byen før i 1970, men i 1973 leigde det Trondheimske forbundet kjellaren til hotellet att for festar og møte. Dimed vart dette den første offentlege plassen for lesbiske og homofile etter avkriminaliseringa i 1972.

Skeive studentar på Samfundet

Til no hadde sosiale arrangement gått føre seg bak lukka dører og gardiner, men same året dei gjenerobra Sjømannshjemmet, byrja DNF å leie Strossa på Samfundet. Dette var eit stort steg for skeive trondheimsstudentar, då dei for første gang kunne henge saman vegg i vegg med andre festglade studentar.

– Då kunne ein dessutan kome inn med studentkortet, slik at vanlege studentar ikkje trong spesiell invitasjon for å bli med. Det var nok òg dei som syntest det var skummelt å brått skulle bli så opne med møta sine, fortel Johansen.

I arkiva til Under Dusken finst eit lesarinnlegg frå 1974 (nr. 4, 55. årgang) med tittelen «Homofili – en verdifull livsform.». Innlegget freistar å forklare at homofili er naturleg og fint, og blir avslutta med ei oppfording til å vise solidaritet med skeive:

«Vri dere ikke unna i feighet, husk at også på universitetet er ca. 4 % homofile. Tør du?»

Innlegget er signert av Harald Sigvald Berntsen på vegne av DNF 48, og i likskap med skeive studentars inntog på Samfundet tydar innlegget kanskje på større openheit.

Bildekarusell: Trondheim Pride 2022

Var sentral i avkriminaliseringa

Johansen trur det er ein tilfeldigheit at det vart akkurat Trondheim som skulle bli fødebyen til det som i dag er organisasjonen Fri.

– Ofte handlar det meir om individa som tek initiativ enn miljøet det veks fram i.

Hammer verkar samd i dette og forklarar at DNF -48 saman med pioneren Kim Friele var heilt sentral i fjerninga av homoparagrafen.

– Det var jo Kim Friele som verkeleg stod i spissen for heile verksemda. Ho dreiv blant anna lobbyverksemd. Til dømes hadde dei ein brosjyre som dei delte ut til politikarar. Dei fekk nokon med seg på laget og greidde å få fleirtal for å få paragrafen fjerna, greier han ut.

Han forklarar vidare at spørsmålet hadde gått fleire rundar, og paragrafen var oppe til debatt med jamne mellomrom.

– Hadde det ikkje vore for forbundet (DNF -48 journ. anm.) hadde nok paragrafen eksistert lengre, konkluderar han.

LES OGSÅ: Politisk korrekt musikksensur

Takksam for kjærleiken

I det prideparaden tek si siste sving inn på Trondheim torg, får me auge på ein oppstemt bergensar med «STOLT» trykt med regnbogefarger på genseren sin.

– Kva tykkjer du om å vere her i dag?

– Det er fantastisk. Eg har med meg mannen min, og me storkosar oss. Det er sjeldan ein ser så mange menneske på torget, seier Kjetil Hestad.

Hestad utrykkjer takksemd for at det er stort oppmøte på pride, og understrekar viktigheita av det.

– Me var i Oslo då terroråtaket skjedde i sommar og no vonar me at folk skjøner kor viktig det er at folk kjem og viser at kjærleiken er for alle.

Hammer har også nokre avsluttande tanker om vegen vidare.

– Det har gått nokre modige sjeler i spissen. Dei rettane ein har i dag, tar ein ofte for gitt, så ein er ikkje klar over at det kunne vore annleis.

LES OGSÅ: Pride er både fest og protest